O azor é unha ave de presa robusta de tamaño mediano-grande, o cal ten un notable dimorfismo sexual en tamaño: as femias son considerablemente maiores que os machos. Un macho de azor mide uns 50–55 cm de lonxitude e ten unha envergadura duns 1,0–1,1 metros, mentres que a femia acada 60–65 cm de longo e até 1,3 m de envergadura. En plumaxe adulta, ambas sexos presentan unha coloración semellante: dorso gris escuro ou pizarroso; partes inferiores brancas ou gris claras densamente raiadas de finas bandas horizontais grises escuras (aspecto axadrezado ou de “ondas” no peito e ventre). A cabeza amosa un claro supercilio branco que sobresae sobre os ollos, dándolle un “aspecto de cellas” moi marcado, e a face é gris coas meixelas lixeiramente raiadas. Os ollos dos adultos son amarelos ou alaranxados intensos (vermellos en exemplares moi vellos). A cola, longa e ancha, ten varias bandas escuras transversais ben visibles e acaba nun reborde branco fino. As ás son relativamente curtas e arredondadas, adaptadas ao voo áxil entre a espesura do bosque. As patas son longas e fortes, de cor amarela, provistas de gadoupas negras afiladas. Os exemplares novos (inmaturos) teñen un plumaxe máis acastañado ou marrón no dorso e raiado vertical pardo no peito, con ollos de cor amarela pálida. A silueta do azor en voo mostra ás anchas e cola longa; a diferenza do gabián (Accipiter máis pequeno), o azor ten batidos máis poderosos e tamaño bastante maior. En terra, impresiona polo porte poderoso e a mirada feroz dos seus ollos laranxas.

O azor é unha especie forestal. Prefire bosques densos de coníferas ou frondosas onde atopa bo refuxio para aniñar e agachar-se, combinados con áreas abertas próximas (clareiras, bordes de bosque, prados) para cazar. En Galicia ocupa todo tipo de masas forestais: piñeirais, carballeiras, soutos, bosques mixtos… sempre que sexan relativamente extensos e tranquilos. Na Limia, o seu hábitat típico son as fragas e masas boscosas das serras e outeiros que circundan a chaira (por exemplo, nas estribacións da Serra de Xinzo, montes de Sandías, ou bosquetes nas veigas de Calvos). Tamén pode habitar nas matas de ribeira máis pechas ao longo do río Limia. Durante as súas saídas de caza, abrangue tamén terreos abertos lindeiros cos bosques, como pasteiros, cultivos ou mesmo aldeas, onde se aventuran a capturar presas. Porén, necesita do bosque para repousar e sobre todo aniñar: adoita facelo en interiores do bosque, a media altura en pólas de piñeiros ou carballos grosos. Evita zonas completamente deforestadas ou plantacións moi novas sen porte arbóreo. Tamén evita áreas humanizadas intensamente; requiren certa tranquilidade. O azor é coma un “espectro” do bosque: camúflase ben entre o ramaxe e ás veces pasa inadvertido mesmo estando presente.

Predador voraz e poderoso. O azor caza principalmente aves e mamíferos de tamaño pequeno a medio. Entre as súas presas habituais figuran pombas torcaces, rulas, gaios, pegas, corvos pequenos, esquíos, coellos novos, lebres pequenas, esquíos, galiñas de curral se se poñen ao alcance, e en xeral calquera animal duns 100–500 gramos que atope. Ten forza dabondo para derrubar pombas en voo ou capturar un coello adulto no chan. A súa técnica de caza basease no agoche e emboscada: desde un posadoiro oculto, observa a contorna, e cando detecta unha presa vulnerable, lánzase nun voo rapidísimo a ras de chan, zigzagueando entre a vexetación grazas ás súas ás curtas, para sorprender a vítima. A súa aceleración e manobrabilidade son espectaculares, podendo estourar entre os sebes para atrapar un pardal ou meterse nun arboredo en persecución dun pombo. Tamén realiza voos a baixa altura sobre claros para pillar desprevidas aves alimentándose no chan. Unha vez atrapa a presa coas gadoupas, crávallas e mátana cun apertón poderoso. Despois, adoita levar a presa a un lugar seguro para desplumala/comela, ou no caso de ter polos, levala ao niño. En tempo de cría, caza moito para fornecer ás crías: incrementa a captura de aves como pegas, grallas ou incluso pitoes. Tamén poden comer réptiles grandes (cobras) ou anfibios e insectos grandes se hai escaseza doutras presas, pero non é o frecuente. Son oportunistas: en zonas con moitas pegas e coellos, esas serán as súas presas principais; se hai máis pombas e esquíos, focalizarán nesas. O seu papel ecolóxico é importante controlando especies prolíficas como pombas ou corvídeos.

A época de cría comeza moi cedo: en pleno inverno (febreiro) os azores xa forman parellas e comezan o cortexo. Emiten reclamos sonoros na espesura do bosque e realizan algún voo nupcial con batidos lentos e exhibición da cola. Fan un niño voluminoso con pólas, normalmente situado na forca dun piñeiro, un eucalipto gordo ou carballo robusto, a uns 8–15 metros de altura, escondido entre follaxe. Adoitan reutilizar o mesmo niño varios anos, engadindo material. A femia pon 3 ou 4 ovos de cor azul claro esbrancuxado, en marzo ou comezos de abril. Incuba principalmente ela durante ~37–40 días, mentres o macho lle trae comida. Os poliños eclosionan escalonados (pode haber varios días de diferenza entre o primeiro e o último). Nacen cubertos dun bo pucho branco. A femia quédase coidándoos e anacos se fai frío, e o macho caza e trae presas despedaçadas ao niño. Co tempo, a femia tamén comeza a cazar para satisfacer a demanda crecente de carne. Os pitos pasan unhas 5 semanas no niño antes de comezar a saltar ás pólas contiguas (ramoneo). Por volta de 45–50 días de idade efectúan os primeiros voos curtos. Os pais seguen alimentándoos e ensinándolles a cazar durante varias semanas máis (ata finais de verán). A mortalidade xuvenil é alta; moitos non superan o primeiro inverno. Normalmente sacan unha única niñada ao ano. Son extremadamente territoriais arredor do niño: atacarán con ferocidade corvos, voitres ou mesmo humanos que se acheguen demais, voando cara o intruso e podendo golpear coas gadoupas na cabeza (hai casos documentados de azores defendendo niños contra persoas). Unha vez rematada a cría, en outono, as familias sepáranse e cada exemplar leva vida solitaria.

O azor é residente sedentario. As parellas establecidas permanecen todo o ano no seu territorio forestal, que pode abranguer varios quilómetros cadrados. Non migran nin fan desprazamentos de longa distancia, agás os novos que, ao emanciparse, poden dispersarse uns decenas de quilómetros en busca de territorios baleiros. Na Limia, os azores están presentes nos montes da contorna e bosques todo o ano. No inverno, poden desprazarse lixeiramente a cotas máis baixas buscando presas se na montaña hai neve ou escaseza de alimento, pero non saen da comarca. Son máis difíciles de detectar fóra da época de cría, pois están menos vocais e pasan moito tempo quedos. En febreiro-marzo escoitanse máis os seus sons e pódense observar en exhibición sobre o bosque. Logo, na primavera e verán seguen no mesmo territorio alimentando crías. En outono e inverno seguen cazando no mesmo territorio pero discretamente. Por tanto, fenoloxicamente: residente anual. A presión de caza e persecución histórica fíxoos raros noutros tempos no inverno (moitos eran abatidos), pero hoxe coa legal protección mantéñense nos seus bosques todo o ano. As variacións locais poden depender das presas: se nunha zona hai despoboamento de coellos por enfermidades, por exemplo, o azor pode moverse máis buscando presas alternativas. Pero iso entra dentro do seu territorio ampliado. Concluíndo, en calquera mes do ano hai azores na Limia nos hábitats adecados, aínda que a probabilidade de observalos aumenta en fins de inverno e comezos de primavera polo seu celo.

O azor foi historicamente perseguido por considerarse prexudicial para granxas e cotos de caza (depreda galiñas e coellos). Esa persecución minguou as súas poboacións. Hoxe en día, coa especie protexida, semella recuperarse. Na Limia, a presenza de bosques nas zonas periféricas (Serra de Xinzo, montes de Bande, etc.) asegura territorios para varias parellas. Non hai censo concreto, pero pódense estimar unha decena de parellas reprodutoras nos bosques da comarca e áreas limítrofes. É unha especie esquiva, polo que moitas veces pasa inadvertida. Indicios de recuperación danse pola maior frecuencia de avistamentos e polo aumento de presas (pombos e pegas abundan, dando moito alimento). Está considerada de interese especial; en Galicia non está ameazada severamente, mantendo unha poboación estable en zonas forestais. A conservación dos bosques maduros e a limitación de disturbios durante a cría son clave para mantelos. A Limia, cos seus mosaicos de bosque e cultivo, ofrece un bo hábitat: moitos azores medran cazando nas leiras da chaira e anidando nos bosquetes lindeiros. Como ápice depredador, a súa presenza indica ecosistemas boscosos relativamente sans. Actualmente, podemos considerar que o azor está ben establecido na Limia nas súas áreas propicias, cunha poboación pequena pero estable ou lixeiramente en aumento en comparación con décadas pasadas. Segue, iso si, exposto a ameazas como disparos furtivos ou colisións contra valados, pero estas incidencias son puntuais. En resumo, o Accipiter gentilis continúa a sobrevoar maxestosamente os bosques limiaos, símbolo da natureza silente e vigorosa que aínda persiste na comarca.